dinsdag 11 december 2012

Eric Metaxas, Bonhoeffer, Pastor, martelaar, profeet, spion


"Een volk dat voor tirannen zwicht, zal meer dan lijf en goed verliezen, dan dooft het licht”. Deze dichtregels van H.M. van Randwijk hadden van Dietrich Bonhoeffer kunnen zijn. Voor ons ligt de lijvige biografie van Eric Metaxas over de bekende Duitse pastor, martelaar, profeet en spion. Het leest als een spannende roman. Het is bijzonder goed geschreven, een aanrader voor een ieder die zich wil verdiepen in de geschiedenis van Bonhoeffer, en daarmee de geschiedenis van Nazi-Duitsland.

Nachfolge
Dit indrukwekkende verslag gaat over een man die meer dan iemand anders beseft heeft wat het is om een navolger van Christus te zijn. Pas op de laatste bladzijden proef je de diepte van het “doven van het licht”. Bonhoeffer zit aan het eind van de oorlog gevangen met zestien anderen. Twee van de andere gevangen zijn oud-artsen van concentratiekampen, dr. Rascher en dr. Hoven, die op de een of andere manier toch zijn opgepakt. Door deze artsen werden de meest gruwelijke medische experimenten uitgevoerd. Gevangenen die buiten naakt moesten slapen in de vrieskou om te zien hoe lang het duurt voor een mens bevriest. Of gevangenen die een vacuüm ondergingen om te zien hoeveel druk een mens kan hebben. Te afschuwelijk voor woorden. Het is Bonhoeffer geweest die al lang voor de oorlog met een profetisch inzicht zag waarop het bewind van Hitler zou uitlopen. Dat het volgen van een man als Hitler uiteindelijk zou leiden tot een demonische wereld. Dit boek voert ons langs tal van plaatsen en personen. Ontmoetingen die Bonhoeffer hebben gevormd en beïnvloed. Allereerst is daar het gezin Bonhoeffer. Een aristocratische familie met vele contacten in de wereld van de wetenschap, de politiek en de kunst. Echter, met de kerk heeft de christelijke familie niet veel op. Het is opvallend dat Bonhoeffer er voor kiest om predikant te worden. Op universiteiten waar de Schriftkritische theologie wordt gedoceerd gaat Bonhoeffer onder invloed van Barth toch niet mee met de liberale theologie.

Wereldkerk
Twee reizen wil ik er in deze recensie uitlichten, omdat die een belangrijke wissel hebben gezet op het leven van Bonhoeffer. De eerste is een reis naar Rome. Hier ontmoet Bonhoeffer de wereldkerk. Hij is onder de indruk van de vele verschillende volken die zich verenigen in deze ene kerk. Hoewel hij later kritisch is op de leer van de Rooms Katholieke Kerk, zien we hier zijn belangstelling voor de oecumene toenemen. Bonhoeffer ziet in dit vroege stadium namelijk dat een volkskerk als in Duitsland een groot gevaar in zich heeft: Men kan een rassenkerk worden. Hier zien we het begin van het denken over de Bekennende Kirche. Een kerk van belijdende leden, die bereid  is het offer van de navolging te dragen. Bonhoeffer zei in een toespraak: “Vrede betekent dat men zich totaal onderwerpt aan Gods geboden. (…) Veldslagen worden gewonnen, niet met wapens, maar met God. Ze worden gewonnen als de weg naar het kruis leidt” (256). Niet iedereen in de Bekennende Kirche ging zo ver met hem mee. Later komt er ook verwijdering tussen hen en Bonhoeffer.
De tweede reis is die naar de Verenigde Staten. Hier komt hij in aanraking met de leegte van het vrijzinnig christendom. Hij verlangt naar diepgang, naar voeding voor zijn hart. Dan komt hij ds. Powell tegen. Deze zwarte opwekkingsprediker was actief tegen racisme en sprak vrijuit over de reddende kracht van Jezus Christus. Bonhoeffer ging negerliteratuur lezen en kwam onder de indruk van hun inbreng. Tegelijk verbaasde hij zich in de VS over het standsverschil tussen zwarten en blanken.

Theologisch
Onze waardering voor de biografie is groot. In heldere en prettig leesbare hoofdstukken ontmoeten we deze boeidende man. Echter, een vraag die bij het lezen naar boven kwam is de volgende: Waar staat Bonhoeffer theologisch? Deze biografie laat dit aspect onderbelicht. Hoe staat hij bijvoorbeeld ten opzichte van de Joden? Hier wordt heel kort op ingegaan. Ook de verhouding met Barths denken is niet duidelijk uitgediept. Het lijkt er op dat Bonhoeffer God en de geschiedenis als een eenheid wil beschouwen, zoals Pannenberg later zou uitwerken. Van het dualisme van Barth vinden we weinig terug. De fout die mensen vaak maken is: “We willen Christus zonder de wereld of de wereld zonder Christus. En in beide gevallen houden we onszelf voor de gek. Er zijn geen twee werkelijkheden, maar slechts één werkelijkheid van de wereld” (496). En waar is bij Bonhoeffer de notie van Christus' verzoenend lijden en sterven? Het had de biografie completer gemaakt wanneer hier meer aandacht voor was geweest.
Een ding komt in dit boek in ieder geval op indrukwekkende wijze naar voren. Dat is de radicaliteit van de navolging van Christus. Tot op de dood. Door het reislustige leven van Bonhoeffer heen zien we de onrust van zijn hart. Een demonische macht moet tot stoppen worden gebracht! Dat lukt uiteindelijk. Helaas niet door de pogingen van Bonhoeffer. Hitler pleegt zelfmoord. Maar het offer van Bonhoeffer wordt paradoxaal genoeg zijn weg naar vrijheid. De eeuwige vrijheid. Tijdens de rouwdienst onder leiding van zijn vriend Bell zingt de gemeente:
            For all te saints who from their labours rest,
            Who thee bij faith before the world confest,
            Thy Name, O Jesu, be forever blest.
            Alleluya! Alleluya!
Wie deze biografie zó leest, kan daar alleen maar verrijkt door worden.

Eric Metaxas, Bonhoeffer, Pastor, martelaar, profeet, spion, Uitgeverij Boekencentrum, 608 blz., € 32,50