In 1906 hield de ethische
hoogleraar Isaäc van Dijk (1847-1922) een lezing over Thomas a Kempis’ De
Imitatione. Hij stelde zich ten doel om een aantal vragen te beantwoorden, waaronder de volgende twee: Waarin ligt de
aantrekkingskracht en waar moet voor ons de grens liggen van de
aantrekkingskracht van Thomas’ ‘gulden boeksken’? Deze twee vragen kunnen ook
gesteld worden bij het recent heruitgegeven werk van A Kempis; Het leven van
Jezus Christus.
Deze uitgave, die werd verzorgd
door Jacques Koekkoek, is niet de eerste Nederlandse vertaling van Thomas’ Orationes.
Dat maakt de uitgave echter niet overbodig. Deze nieuwe, frisse vertaling in
een mooie band is een aanwinst voor een ieder die zich interesseert in
(middeleeuwse) spiritualiteit. Het werk wordt voorafgegaan door een inleiding
waarin A Kempis in zijn historische en godsdienstige context wordt geplaatst en
waarin wordt ingegaan op auteurschap, stijlkenmerken en inhoud. Nu is Thomas a
Kempis geen onbekende voor wie zich enigszins serieus bezighoudt met kerkgeschiedenis.
Zijn werk Over de navolging van Christus wordt wereldwijd gelezen en is
voor velen een inspiratiebron. A Kempis wordt wel gezien als de
belangrijkste auteur van de Moderne Devotie, een religieuze
vernieuwingsbeweging die zich in de veertiende en vijftiende eeuw manifesteerde
in de IJsselstreek.
Geert Grote
Als grondlegger van de Moderne
Devotie wordt vaak Geert Grote (1340-1384) aangewezen. De inleider geeft een
aantal steekhoudende verklaringen voor de opkomst van deze hervormingsbeweging
onder zijn leiding. Allereerst wijst hij op de wantoestanden binnen de
katholieke kerk. In de kerkelijke hiërarchie was van alles mis. Van priesters
die de hand lichtten met het celibaat tot paus en tegenpausen die elkaar bestreden
om de macht. Tevens noemt Koekkoek de afstand tussen de theologie, zoals die
werd onderwezen aan de universiteiten, en het geloofsleven zoals dat in het
alledaagse leven werd beoefend. De moderne devotie daarentegen streefde naar de
persoonlijke beleving van het geloof. Jacques Koekkoek merkt daarover op: „De
Moderne Devotie wordt dan ook wel omschreven met de term vernieuwde innigheid
of vernieuwende innerlijkheid.” (6) Deze ‘vernieuwde innigheid’ of ‘vernieuwende
innerlijkheid’ komt tot uitdrukking in wat Johan Huizinga eens noemde een ‘nuchtere
mystiek’.
De titel van het werk dekt de lading.
In het werk wordt het gehele leven én sterven van Jezus Christus overdacht.
Letterlijk zijn het gebeden. Dat blijkt ook wel uit de vorm. Telkens begint de
auteur met: „Ik zegen en dank U, o…”. Het overdenken van Christus' leven gaat vervolgens
als vanzelf over in bidden en aanbidden. Overigens bedreef A Kempis geen nieuw
genre. In de inleiding wordt een verband gelegd tussen Thomas’ werk en de
middeleeuwse passieliteratuur. Een vroomheidsbeleving die met name in de twaalfde eeuw
opkwam en waarvan Bernardus van Clairvaux (1090-1152) een belangrijke exponent
was.
Christus Pantokrator
Door de kruistochten, waartoe ook
Bernardus opriep, leerde men het heilige land kennen en kreeg men
belangstelling voor het leven van Christus. Centraal stonden de menswording,
het lijden en het sterven van Christus. Van de Christus Pantokrator in de
tiende eeuw, verschoof het beeld naar de lijdende Christus –de Man van smarten–
in twaalfde eeuw. In A Kempis' beschrijving van Christus' geboorte en naamgeving wordt dit duidelijk: „Ik loof U, beminnelijke Jezus, om uw verheven oorsprong en uw
heerlijke geboorte uit de ongerepte maagd Maria. Ik loof U om uw armoede en
omdat U nederig hebt willen neerliggen in een kleine onooglijke voederbak. Wie
is in staat dit naar waarde te beseffen: de allerhoogste God, zo klein geworden
voor de mensen?” (30) A Kempis raakt er niet over uitgedacht; de allerhoogste
God werd mens.
„Er is muziek in de Imitatie”, zo
merkte I. van Dijk ooit over de aantrekkelijkheid op. Dit kan ook worden gezegd
over Het leven van Jezus Christus. Het spreken van Thomas is affectief,
soms lyrisch. Dan kan hij alleen maar in superlatieven spreken: „O
verrukkelijke, heilbrengende naam Jezus, die alle kwalen geneest, de geest
verlicht en de harten ontvlamt; die treurnis verdrijft, woede stilt, vrede en
eendracht schenkt, de liefde voedt en in ellende vreugde schenkt.” (36) In dit
meditatief overdenken schuilt de actualiteit van A Kempis’ werk. Waar de grens
van de aantrekkelijkheid ligt, zal voor ieder verschillen. Het denken van A
Kempis over verzoening, geloof en rechtvaardiging verschilt soms wezenlijk van
het reformatorische denken over deze thema’s. Het aanspreken en aanbidden van
Maria zal eveneens niet iedereen kunnen waarderen. Dat neemt niet weg dat er
in deze uitgave een kostelijke kleinood van middeleeuwse spiritualiteit is ontsloten.
Thomas a Kempis, Het leven
van Jezus Christus. Gebeden en overdenkingen. Inleiding en moderne
bewerking door Jacques Koekkoek, Kok, Kampen 2013. 261 blz., € 19,95.
