Eric Metaxas, Bonhoeffer, Pastor, martelaar, profeet, spion

"Een volk dat voor tirannen zwicht, zal meer dan lijf en goed verliezen, dan dooft het licht”. Deze dichtregels van H.M. van Randwijk hadden van Dietrich Bonhoeffer kunnen zijn. Voor ons ligt de lijvige biografie van Eric Metaxas over de bekende Duitse pastor, martelaar, profeet en spion. Het leest als een spannende roman. Het is bijzonder goed geschreven, een aanrader voor een ieder die zich wil verdiepen in de geschiedenis van Bonhoeffer, en daarmee de geschiedenis van Nazi-Duitsland.

Nachfolge

Dit indrukwekkende verslag gaat over een man die meer dan iemand anders beseft heeft wat het is om een navolger van Christus te zijn. Pas op de laatste bladzijden proef je de diepte van het “doven van het licht”. Bonhoeffer zit aan het eind van de oorlog gevangen met zestien anderen. Twee van de andere gevangen zijn oud-artsen van concentratiekampen, dr. Rascher en dr. Hoven, die op de een of andere manier toch zijn opgepakt. Door deze artsen werden de meest gruwelijke medische experimenten uitgevoerd. Gevangenen die buiten naakt moesten slapen in de vrieskou om te zien hoe lang het duurt voor een mens bevriest. Of gevangenen die een vacuüm ondergingen om te zien hoeveel druk een mens kan hebben. Te afschuwelijk voor woorden. Het is Bonhoeffer geweest die al lang voor de oorlog met een profetisch inzicht zag waarop het bewind van Hitler zou uitlopen. Dat het volgen van een man als Hitler uiteindelijk zou leiden tot een demonische wereld. Dit boek voert ons langs tal van plaatsen en personen. Ontmoetingen die Bonhoeffer hebben gevormd en beïnvloed. Allereerst is daar het gezin Bonhoeffer. Een aristocratische familie met vele contacten in de wereld van de wetenschap, de politiek en de kunst. Echter, met de kerk heeft de christelijke familie niet veel op. Het is opvallend dat Bonhoeffer er voor kiest om predikant te worden. Op universiteiten waar de Schriftkritische theologie wordt gedoceerd gaat Bonhoeffer onder invloed van Barth toch niet mee met de liberale theologie.

Wereldkerk

Twee reizen wil ik er in deze recensie uitlichten, omdat die een belangrijke wissel hebben gezet op het leven van Bonhoeffer. De eerste is een reis naar Rome. Hier ontmoet Bonhoeffer de wereldkerk. Hij is onder de indruk van de vele verschillende volken die zich verenigen in deze ene kerk. Hoewel hij later kritisch is op de leer van de Rooms Katholieke Kerk, zien we hier zijn belangstelling voor de oecumene toenemen. Bonhoeffer ziet in dit vroege stadium namelijk dat een volkskerk als in Duitsland een groot gevaar in zich heeft: Men kan een rassenkerk worden. Hier zien we het begin van het denken over de Bekennende Kirche. Een kerk van belijdende leden, die bereid  is het offer van de navolging te dragen. Bonhoeffer zei in een toespraak: “Vrede betekent dat men zich totaal onderwerpt aan Gods geboden. (…) Veldslagen worden gewonnen, niet met wapens, maar met God. Ze worden gewonnen als de weg naar het kruis leidt” (256). Niet iedereen in de Bekennende Kirche ging zo ver met hem mee. Later komt er ook verwijdering tussen hen en Bonhoeffer.

De tweede reis is die naar de Verenigde Staten. Hier komt hij in aanraking met de leegte van het vrijzinnig christendom. Hij verlangt naar diepgang, naar voeding voor zijn hart. Dan komt hij ds. Powell tegen. Deze zwarte opwekkingsprediker was actief tegen racisme en sprak vrijuit over de reddende kracht van Jezus Christus. Bonhoeffer ging negerliteratuur lezen en kwam onder de indruk van hun inbreng. Tegelijk verbaasde hij zich in de VS over het standsverschil tussen zwarten en blanken.

Theologisch

Onze waardering voor de biografie is groot. In heldere en prettig leesbare hoofdstukken ontmoeten we deze boeidende man. Echter, een vraag die bij het lezen naar boven kwam is de volgende: Waar staat Bonhoeffer theologisch? Deze biografie laat dit aspect onderbelicht. Hoe staat hij bijvoorbeeld ten opzichte van de Joden? Hier wordt heel kort op ingegaan. Ook de verhouding met Barths denken is niet duidelijk uitgediept. Het lijkt er op dat Bonhoeffer God en de geschiedenis als een eenheid wil beschouwen, zoals Pannenberg later zou uitwerken. Van het dualisme van Barth vinden we weinig terug. De fout die mensen vaak maken is: “We willen Christus zonder de wereld of de wereld zonder Christus. En in beide gevallen houden we onszelf voor de gek. Er zijn geen twee werkelijkheden, maar slechts één werkelijkheid van de wereld” (496). En waar is bij Bonhoeffer de notie van Christus' verzoenend lijden en sterven? Het had de biografie completer gemaakt wanneer hier meer aandacht voor was geweest.

Een ding komt in dit boek in ieder geval op indrukwekkende wijze naar voren. Dat is de radicaliteit van de navolging van Christus. Tot op de dood. Door het reislustige leven van Bonhoeffer heen zien we de onrust van zijn hart. Een demonische macht moet tot stoppen worden gebracht! Dat lukt uiteindelijk. Helaas niet door de pogingen van Bonhoeffer. Hitler pleegt zelfmoord. Maar het offer van Bonhoeffer wordt paradoxaal genoeg zijn weg naar vrijheid. De eeuwige vrijheid. Tijdens de rouwdienst onder leiding van zijn vriend Bell zingt de gemeente:

            For all te saints who from their labours rest,

            Who thee bij faith before the world confest,

            Thy Name, O Jesu, be forever blest.

            Alleluya! Alleluya!

Wie deze biografie zó leest, kan daar alleen maar verrijkt door worden.

Eric Metaxas, Bonhoeffer, Pastor, martelaar, profeet, spion, Uitgeverij Boekencentrum, 608 blz., € 32,50

Huib de Vries, Eredienst aan huis

Een oud gezegde luidt als volgt: ‘Één Nederlander een theoloog, twee Nederlanders een kerk, drie Nederlanders een schisma.’ In de jongste pennenvrucht van Huib de Vries wordt de waarheid van dit gezegde opnieuw bevestigd. Echter ditmaal vanuit een verrassende hoek. Niet alleen bestaat er in kerkelijk Nederland een grote verdeeldheid. Ook onder hen die de eredienst thuis proberen vorm te geven is er grote verdeeldheid. Een thuislezer, die aan bod komt in het boek, verwoordt het als volgt: ‘Er kunnen er bijna geen twee samengaan. Door de hoogmoed, daar komt sinds het paradijs alle narigheid uit voort.’ (86) Deze weerbarstige werkelijkheid komt goed uit de verf in het boek. Thuislezers en gezelschapsmensen vertellen openhartig over hun eigen ervaringen, worstelingen, vreugde en verdriet. Het doel van dit boek is tweeërlei. Allereerst wil de auteur een platform bieden voor mensen die normaliter voor de (kerkelijke) buitenwereld geen stem hebben. Ten tweede stelt de auteur de eerlijke vraag wat wij kunnen leren van thuislezers en gezelschapsmensen. Deze benadering is zeker niet vanzelfsprekend gezien de bejegening waar sommige thuislezers in het verleden mee te maken hebben gehad. Dit wil echter niet zeggen dat de auteur zich bewust afzijdig houdt. In zijn woord vooraf schetst hij in het kort hoe hij zijn ontmoeting met thuislezers ervaren heeft en hoe hij zelf in deze materie staat. Zijn openheid en het vermelden van ‘zijn agenda’ is prijzenswaardig. 

Een groot pluspunt van dit boek is de heldere opzet en structuur. Zo wordt de lezer meegenomen van thuislezers die dit nog steeds praktiseren naar hen die zijn teruggekeerd naar de kerk. Vervolgens wordt het gezelschapsleven uit de doeken gedaan en is er een evaluerend gesprek met een drietal hervormde predikanten. Voor hen die weinig kennis hebben van de kerkgeschiedenis biedt het laatste hoofdstuk uitkomst. Hier wordt in het kort uiteen gezet waar de thuislezers en gezelschapsmensen vandaan komen. Dit maakt het boek voor een breed publiek toegankelijk. 

Het voordeel van dit boek, namelijk dat ervaringsdeskundigen aan het woord komen, is tevens het nadeel. De auteur heeft een selectie moeten maken uit het materiaal wat hij heeft verzamelt. Dit levert zo nu en dan vragen op. Als lezer vraag je je bijvoorbeeld af waar bepaalde gebruiken en uitdrukkingen vandaan komen. Omwille van de ruimte gaat het boek daar niet verder op in. Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat de auteur geen (kritische) vragen heeft gesteld bij sommige inzichten van de thuislezers. Het had interessant geweest om hier een korte reflectie op te geven. Ook een systematisch ecclesiologische waardering van het fenomeen thuislezen was welkom geweest. Vanuit Godsdienstpsychologisch- en Godsdienstwetenschappelijk oogpunt is dit boek zeer interessant en zeker een aanwinst. Er ligt hier nog veel onontgonnen terrein wat het waard is om onderzocht te worden. Aangezien de auteur blijk heeft gegeven ‘thuis’ te zijn in de wereld van de thuislezers, zouden wij een tweede, verdiepend deel van harte toejuichen! Het is hem in dit boek gelukt om uit een wirwar van meningen toch een duidelijk beeld over hedendaagse thuislezers en gezelschapsmensen te schetsen. En dat is een prestatie op zich! 

Huib de Vries, Eredienst aan huis, De verrassende wereld van thuislezers en gezelschapsmensen, Uitgeverij De Banier, 2012, 239 blz., €14,90, paperback.

G. van den Brink & C. van der Kooi, Christelijke dogmatiek

Op donderdag 18 oktober 2012 werd in Amsterdam de nieuwe Christelijke Dogmatiek gepresenteerd. Dit werk, van de hand van prof. dr. C. van der Kooi en prof. dr. G van den Brink, heeft de ambitie voor de komende jaren het dogmatisch standaardwerk in theologisch Nederland te worden. Of dit ook gaat lukken valt nog te bezien, maar de kans is vrij groot. Op het moment van schrijven is het boek reeds in herdruk. Wat duidelijk is, is dat we hier te maken hebben met een van de belangrijkste Nederlandstalige uitgaven op het gebied van theologie van de komende jaren. De titel van het boek maakt zijn belofte waar. Wie het boek openslaat vindt bijna zevenhonderd pagina's aan tekst, samen geven ze een overzicht van het gehele terrein van de dogmatiek. Over een boek als dit valt veel te zeggen en het zal lang duren voor men erover is uitgepraat. Hieronder enkele waarnemingen. 

Voor wie en wat? 

Allereerst wil ik de vraag stelen voor wie dit boek nu eigenlijk bedoeld is. De auteurs zelf beantwoorden deze vraag in hun woord vooraf en geven aan dat de primaire doelgroep de bachelorstudent theologie is. Het boek is in de eerste plaats geschreven om gebruikt te worden binnen het bacheloronderwijs aan de universiteit. Het niveau is afgestemd op dat wat men aan intellectuele bagage en vaardigheden van de huidige student mag verwachten (12). De auteurs schrijven dat ze breder ook andere studenten, academici, predikanten, geïnteresseerden, journalisten en critici op het oog hebben. Met name die laatste twee categorieën zijn interessant en geven aan dat de auteurs zeker niet alleen voor eigen parochie willen preken. Het boek is dan ook geen verdediging van het eigen gelijk voor intern publiek, maar een open uiteenzetting en verdediging van het geloof. Men schrijft de dogmatiek ten overstaan van, zoals zij zeggen, de drie fora van academie, geloofsgemeenschap en samenleving. Wat men wil is op een academisch niveau, met de open blik naar de samenleving beschrijven wat er wordt geloofd. 

De titel van het boek luidt Christelijke Dogmatiek. Een titel met pretentie, zoals ook de auteurs erkennen. Ze geven aan dat ze specifiek schrijven vanuit de gereformeerde geloofsstroom, maar wel voorstellen doen voor het geheel van de geloofsgemeenschap (11). Om deze reden achten ze de titel niet te pretentieus. Het lidwoord is overigens bewust weggelaten. Inhoudelijk typeren ze het werk als 'loyale orthodoxie'. 'Dat wil zeggen dat we ons aansluiten bij de leertraditie der eeuwen, maar tegelijk streven naar een open houding jegens hen die op enig punt beweren het beter te weten' (13). De ondertitel van het boek luidt 'een inleiding' en dat is dan ook precies wat het is. Een inleiding in de dogmatiek. De auteurs hebben zich de vraag gesteld 'wat ze willen dat een beginnende theologiestudent in de eerste instantie aan kennis en inzicht verwerft' (12). Dit betekent dat er aan veel discussies voorbij wordt gegaan en het vooral een samenvattend overzicht biedt van de geloofsleer. Wie geïnteresseerd is in gedetailleerde discussies zal aan dit werk dan ook niet genoeg hebben. Buiten het gebruik in het onderwijs zal het dan ook in de praktijk vooral gebruikt worden als naslagwerk. Dit wordt vergemakkelijkt door een uitgebreide inhoudsopgave, heldere paragraafindeling en een tekst-, zaak- en naamregister. Verder kan het dienen als beginpunt van verdere studie. Hiervoor is achter elk hoofdstuk een literatuurlijst opgenomen. In de tekst zelf wordt met grote regelmaat naar deze literatuur gewezen en door de auteurs in hun context geplaatst. 

Relevant en hedendaags 

Ten tweede iets over de toon van het boek. Deze kan kort gekenschetst worden als relevant en hedendaags. Dogmatiek, zo erkennen ook de auteurs, heeft het imago stoffig, onbegrijpelijk en vooral irrelevant te zijn. Dogmatiek lijkt weinig te maken te hebben met het echte leven. Op allerlei wijze doen de auteurs moeite om dit beeld te keren. 

Zo begint elk hoofdstuk met een rubriek om erin te komen. Deze rubriek bestaat uit enkele vragen of opdrachten. Het doel hiervan is om, zoals ze zelf zeggen, 'de betreffende locus te verbinden aan wat er gaande is in de hedendaagse cultuur en samenleving, zodat duidelijk wordt hoezeer dogmatiek geen abstracte bezigheid is, maar met duizend draden vastzit aan het leven van elke dag' (14). Het is echter de vraag wat het nut hiervan is. Hoeveel mensen zullen alvorens het hoofdstuk over vernieuwing van de wereld te lezen, eerst de film Left Behind of Melancholia kijken? 

De hoofdstukken zelf zijn geschreven in wat ik zou willen noemen een 'conversatietoon'. De auteurs gaan het gesprek aan met de lezer en de samenleving en proberen zo de relevantie van de onderwerpen aan te tonen. Vaktaal wordt meestal uitgelegd en men zal geen Latijnse of Griekse citaten aantreffen. Ook de Engelse en Duitse citaten zijn tot een minimum beperkt. Het geheel wordt hierdoor verassend leesbaar. Wie het op dit gebied vergelijkt met de Gereformeerde Dogmatiek van Bavinck zal zich afvragen of toch wel echt om hetzelfde genre gaat. Nadeel hiervan is wel dat het soms ten koste gaat van de informatiedichtheid. Het grote winstpunt is dat ook minder geïnformeerde en geïnteresseerde lezers niet al na de eerste bladzijde zullen afhaken. 

Al met al spreekt er een sfeer van persoonlijke betrokkenheid uit dit boek. Het wil op hedendaagse wijze het verhaal van de dogmatiek vertellen en de relevantie hiervan laten zien. Dit alles doet wel de vraag rijzen in hoeverre het eerste beoogde lezerspubliek nu werkelijk de (gelovige) theologiestudent is of dat ze misschien toch vooral de journalist en criticaster, ofwel de buitenstaander, op het oog gehad hebben? 

Methode en structuur 

Nu iets over de methode en structuur. De auteurs schrijven in hun inleiding dat de hoofdstukken van de dogmatiek zo geschreven zijn dat ze afzonderlijk te lezen zijn. Dit gegeven laat direct iets zien van de methode van deze christelijke dogmatiek. Elk hoofdstuk bespreekt en zet uit een dat wat er rondom een bepaald thema geloofd wordt. Het is niet zo dat er vanuit één bepaald fundament vanaf het eerste hoofdstuk een rationeel gebouw wordt opgetrokken dat methodisch elk voorgaande onderdeel veronderstelt. Men beschrijft wat geloofd wordt, dat wat de christelijke traditie onopgeefbaar acht en deel uitmaakt van haar belijden. Deze zogenaamde loci methode is kenmerkend voor de Gereformeerde dogmatiek en gaat terug tot op de loci communes van Melancton. 

Wat de structuur betreft beginnen ze, eveneens in lijn met de klassieke dogmatische werken, met de zogenaamde prolegomena. Over de functie en rol van prolegomena valt veel te zeggen, maar normaal gesproken dienden ze ten eerste om duidelijk te maken wat dogmatiek nu precies is en ten tweede om uit te maken op welke gronden men zich in het dogmatisch spreken baseert. Het eerste gebeurt inderdaad. In hoofdstuk 1 wordt de vraag gesteld wat dogmatiek en theologie nu eigenlijk is. Het tweede gebeurt echter niet. De openbaringsleer en Schriftleer die traditioneel op deze plaats behandeld werden (zo ook Turretini, Bavinck en Berkhof) moeten we in de Christelijke dogmatiek elders zoeken. De openbaringsleer vinden we pas na de Godsleer en de Schriftleer vinden we nog later, pas in hoofdstuk 13. In plaats van een openbaringsleer vinden we een hoofdstuk met de titel 'waarom geloven.' Hierin wordt vooral de vraag gesteld naar het geloof. Wat is dit? Waarom zou je geloven en hoe kom je aan geloof? Het begrip openbaring als de finale grond van het geloof valt wel, maar wordt nog niet uitgewerkt. 

Na deze eerste twee inleidende hoofdstukken begint in hoofdstuk 3 de 'eigenlijke' dogmatiek. Traditioneel is de eerste locus dan de Godsleer, zo ook hier. Opvallend is hierbij dat de leer van de Drie-eenheid vooraf gaat aan de eigenschappenleer. Traditioneel is dit andersom. De auteurs geven hiervoor een overtuigende verantwoording. Na het spreken over God zelf zijn de verdere onderwerpen geordend volgens wat men de heilshistorische orde noemt. De traditionele orde van schepping, val, verlossing en voleinding wordt hier gevolgd (zie verder de hoofdstukindeling hieronder). In navolging van Berkhof (en anderen) eindigt het werk met een hoofdstuk over de vernieuwing van de mens en van de wereld. Opvallend is de aparte thematisering van de Heilige Geest. 

Beperkingen 

Een boek als dit kent natuurlijk ook zijn beperkingen. De belangrijkste beperking is gegeven met de dikte. De dikte van het boek valt ongeveer samen met dat wat men tegenwoordig in de bachelorfase binnen één blok aan literatuur op mag geven. Wie in 680 pagina's de complete dogmatiek wil beschrijven stuit op grenzen. Het nadeel is dat men soms snel aan zaken voorbijgaat. Discussies op deelgebieden worden soms summier behandeld. Dat men hierin in keuzes moet maken is uiteraard niet te voorkomen. Welke keuzes men maakt is echter wel veelzeggend. Zo spreken de auteurs zich in het hoofdstuk over de schepping uit voor een oude aarde en het evolutiemodel 'ontdaan van alle (anti-)religieuze lading'. Ze spreken zich expliciet uit tegen het jonge aarde creationisme en de zesdaagse schepping. Ze doen dit echter, zonder zich hiervoor (uitgebreid) te verantwoorden. Iets wat wel wenselijk was geweest, zeker aangezien hier binnen de breedte van de gereformeerde en evangelische christenheid zeker geen consensus over is. De dogmatische vragen die deze keuze oproepen worden wel genoemd, de antwoorden echter niet gegeven. Soms wordt er voor mijn idee ook weer meer dan nodig uitgewijd. Zo wordt in hoofdstuk 5.1 uitgebreid iemands 'ontmoeting met God' beschreven (152-154). De auteurs geven aan dat dit met opzet gebeurd is, maar dit had mijns inziens korter gekund, zo komt er immers weer ruimte voor andere zaken. Ook andere onderwerpen worden summier behandeld. Zo moet de doop het doen met vijf bladzijden en waren er voor de leer van het avondmaal zelfs maar vier bladzijden beschikbaar. 

Goodwill 

De keuzes die gemaakt zijn lijken vooral ingegeven door de vraag van de samenleving. Die zaken die vandaag de dag minder spelen krijgen minder aandacht, die zaken die ter discussie staan worden breder uitgemeten. Een ieder zal op zijn eigen gebied wel iets kunnen vinden waar het uitgebreider had gekund, het geheel is echter evenwichtig te noemen. De keuzes die hierin gemaakt worden kenmerken misschien ook wel het geheel van deze dogmatiek. Het lijkt erop alsof er soms meer apologetisch dan dogmatisch geprobeerd wordt goodwill te kweken voor het christelijk geloof voor het forum van de samenleving. Het wil laten zien 'wij christenen zijn niet gek.' Dit is mijns inziens een loffelijk streven en is op zich niet wezensvreemd aan de dogmatiek. Juist een dogmatiek als deze is ook een middel waarmee de christenheid zich presenteert aan de samenleving. 

Soms gaat men hierin echter wel ver. Kenmerkend is de 'excuusalinea' uit het voorwoord voor het mannelijk vrouwelijk spraakgebruik. Men benadrukt het feit dat God 'het schepselmatige sekseverschil overstijgt' (14) en schrijft hoe men het mannelijk voornaam woord wil beperken. 

Ook bij de hierboven genoemde vraag naar schepping of evolutie lijkt iets dergelijks een rol te spelen. Men heeft, zo schrijven de auteurs, 'nog altijd de opdracht het evangelie zo te vertolken dat het kan landen in de leefwereld van de velen voor wie het eenvoudig geen vraag is of er op allerlei manieren evolutie heeft plaatsgevonden' (212). 

Het is de vraag in hoeverre deze gedachte ook heeft meegespeeld in het hoofdstuk over de eeuwige straf. Tegenwoordig is dit een van de delen van de dogmatiek die het moeilijkst te verkopen is. Hoewel men wel spreekt over het feit dat het besef verloren te kunnen gaan altijd deel heeft uitgemaakt van de christelijke verkondiging, laten ze de uiteindelijke vraag naar de eeuwige straf bewust in het midden. 'Het bestand van Bijbelse gegevens maakt het moeilijk om op deze vragen een definitief uitsluitsel te geven' (672). Opnieuw wordt benadrukt dat de verkondiging vooral betrokken is op het heden en niet over Gods schouders wil meekijken. Het lijkt erop alsof de scherpe kantjes er zo iets vanaf worden gehaald. Persoonlijk denk ik dat hier wel wat meer over gezegd kan en moet worden. In hoeverre een en ander ook daadwerkelijk meer goodwill oplevert valt nog te bezien. Is belijden niet juist een uitspreken van de waarheid op het punt waar de tijdgeest bezwaar maakt? 

Ten slotte 

Zoals ik in de eerste alinea al zei valt er over dit boek veel te zeggen. Voorlopig zal het laatste woord dan ook nog niet gezegd zijn. De hierboven besproken thema's kunnen uitgebreid en aangevuld worden met vele andere. In de komende tijd zal dit ook zeker gebeuren. We kunnen concluderen dat beide auteurs een geweldig mooi werk hebben neergezet. Een samenvattend overzicht van de gehele geloofsleer schrijven is geen kleinigheid en de kundigheid waarmee het is gebeurd kunnen we bewonderen. De 'loyaal orthodoxe' insteek die men heeft genomen is te bewonderen. Voor vele theologen zal het boek daarom te orthodox zijn. Voor anderen zal het werk net niet orthodox genoeg zijn. Wat duidelijk is, is dat dit een boek is waar geen enkele theoloog om heen kan. Het boek daagt uit en zet aan tot denken. Zorgvuldig en goed nadenken over de meest existentiële zaken van het leven, namelijk het geloof in God. En misschien is dit laatste nog wel het grootste winstpunt van het boek. 

Dr. G. van den Brink & Dr. C. van der Kooi, Christelijke dogmatiek, Boekencentrum, Zoetermeer, 722 blz., € 65,= (tot 1-12 € 55,=).

------------------------------------------------- 

Inhoudsopgave 

Hoofdstuk 1 Dogmatiek als fatsoenlijk nadenken over God, mens en wereld 

Hoofdstuk 2 Waarom geloven we? Prolegomena 

Hoofdstuk 3 De drie-ene God 

Hoofdstuk 4 De eeuwig rijke God: namen, eigenschappen, wezen 

Hoofdstuk 5 Waarom komt u ons hinderen? Over openbaring 

Hoofdstuk 6 Het geschonken bestaan. Scheppingsleer 

Hoofdstuk 7 De mens als beeld van God. Theologische antropologie 

Hoofdstuk 8 Het geschonden bestaan. Over zonde en kwaad 

Hoofdstuk 9 Israël en het verbond 

Hoofdstuk 10 Wie is Hij toch? Over de persoon van Jezus Christus 

Hoofdstuk 11 Jezus Christus Triomfator, mijn Verlosser, Middelaar - ofwel: de soteriologie 

Hoofdstuk 12 De Heilige Geest die levend maakt 

Hoofdstuk 13 De Bijbel - het boek van God en mensen 

Hoofdstuk 14 Kerk - sacrament - Ambt 

Hoofdstuk 15 De vernieuwing van de mens 

Hoofdstuk 16 De vernieuwing van de wereld