Aurelius Augustinus. Vier antipelagiaanse geschriften. Vertaald door Izak Wisse en Raf Debaene

In deze band van uitgeverij Klement Pelckmans wordt een viertal belangrijke antipelagiaanse geschriften van de kerkvader Aurelius Augustinus (354-430) ontsloten. De dogmenhistorische betekenis van deze werken gericht tegen de Ierse monnik Pelagius (vijfde eeuw na Christus) en zijn volgelingen valt nauwelijks te overschatten. Er wordt inzicht gegeven in Augustinus’ theologisch denken en daarom is dit boek de moeite van het lezen zeer zeker waard.

Het was de hervormde emeritus-predikant Izak Wisse (1929-2001) die een begin maakte met de vertaling van de vier antipelagiaanse geschriften die in dit werk zijn opgenomen. Zijn zoon ontdekte drie werken op de computer van zijn inmiddels overleden vader. Raf Debaene, docent filosofie te Gent, vertaalde De praedestinatione sanctorum (Over de voorbestemming van de heiligen). Dit geschrift uit 428 werd na De peccatorum meritis et remissione peccatorum et de baptismo parvulorum (Over de straf  voor en de vergeving van de zonden) uit 411 en De natura et gratia (Over de menselijke natuur en de genade) uit 415 opgenomen in deze bundel. Als vierde werd daar een werk ‘over het geschenk van de volharding’ aan toegevoegd, te weten; De dono perseverantiae (429). Het aardige van deze samenstelling is dat er een zekere ontwikkeling in Augustinus’ denken valt te ontdekken. Van een gematigde kritiek op Pelagius komt het tot een scherpe afkeuring van zijn opvattingen.

Praedestinatione

Door Antony Dupont –postdoctoraal onderzoeker aan de Katholieke Universiteit Leuven– en Mathijs Lamberigts –aan dezelfde universiteit verbonden als hoogleraar theologie en religiewetenschappen– is een zeer informatieve inleiding geschreven, waarin de controverse tussen Augustinus en de pelagianen en semi-pelagianen duidelijk uiteen wordt gezet. Zo wordt door hen gesteld dat „het niet ‘louter’ een verschil in theologische opvattingen”(43) betrof, ook antropologische en geografisch-intellectuele opvattingen speelden een rol in de pelagiaanse strijd. De pelagianen zouden met onbegrip gekeken hebben naar het Noord-Afrikaanse denken over de oorsprongs- of erfzonde (peccatum orginale). Voor Augustinus was dit dogma van eminent belang. Zijn verdere theologie valt dan ook niet te denken zonder de leer van de erfzonde. Door de inleiders wordt opgemerkt dat de krijtlijnen van Augustinus’ theologie uitgezet wordt in een tweetal discussies. Uiteraard was er de strijd met de Pelagianen. Daarnaast kan nog een tweede discussie genoemd worden: de strijd met de donatisten over de Kerk en de sacramenten. 
In zijn strijd met de pelagianen doet de bisschop van Hippo er alles aan om het genadekarakter van Gods toewending tot de mens zuiver te houden. Het geloof waardoor de mens deel mag hebben aan het heil is niet afhankelijk van deze mens. In zijn geschrift Over de voorbestemming van de heiligen zet de kerkvader dit breedvoerig uiteen. God heeft de mens eeuwig voorbestemd. Niet omwille van iets in die mens; dus ook geen vooruitgezien geloof. De genade van God wordt de mens niet verleend om diens verdiensten. Deze hangt niet af van de wil of ijver van de mens, deze hangt af van de erbarmende God. Augustinus: „Met deze redenering verdedigen we dat de genade door onze Heer Jezus Christus werkelijk genade is, dat wil zeggen dat deze ons niet gegeven wordt naar onze verdiensten” (306) De kerkvader was zich bewust van de weerstanden die deze gedachte op zou roepen. Toch blijft hij bij zijn standpunt en stelt dat als deze genade naar Gods rechtvaardig oordeel niet wordt gegeven, we toch te maken hebben met een rechtvaardig God.

„"Maar waarom", zo wordt er gezegd, "zo’n heel verschillend oordeel in identieke gevallen, niet alleen wanneer het over kleine kinderen gaat, maar ook over tweelingen"” (347), zo laat Augustinus zijn tegenstanders vragen. De kerkvader is hierin zeer duidelijk: „Hij [d.i. God] zou immers ook rechtvaardig zijn, als Hij beiden zou straffen: wie wordt vrijgesproken, weet wie hij dankbaar moet zijn, en wie wordt veroordeeld, heeft geen reden tot verweer.” (idem.) Deze gedachte heft de spanning in de verkondiging niet op. Wanneer in De dono perseverantiae wordt geschreven over het geschenk van de volharding, blijft Augustinus benadrukken dat de verkondiging van de voorbestemming, de verkondiging van het volhardend en toenemend geloof niet mag verhinderen. „Want wie het gegeven is om te gehoorzamen, moeten kunnen horen wat nodig is” (369), zo verklaart Augustinus zichzelf nader. De spanning tussen de eeuwige voorbestemming en de verkondiging in de tijd blijft voluit staan. Augustinus: „De vróómheid moet verkondigd worden, opdat wie oren heeft om te horen, God op de juiste wijze zal aanbidden; […] de líéfde, opdat wie oren heeft om te horen, God en zijn naaste zal liefhebben. Ja, maar net zo moeten Gods voorbestemde weldaden worden verkondigd, opdat wie oren heeft om te horen, niet in zichzelf zal roemen, maar in God.” (388) De kerkvader is wars van lijdelijkheid; juist ‘de menselijke laksheid’ moet in de verkondiging verdreven worden.

Soteriologie

In de inleiding wordt gesteld dat Augustinus meer focust op de soteriologische rol van God. Pelagius daarentegen legt meer de nadruk op de ethiek van de mens. Volgens Dupont en Lamberigts zou dit samenhangen met Pelagius’ gerichtheid op volwassenen, terwijl Augustinus zich meer richt op de kinderen. Lezend in Augustinus’ werk Over de straf voor en de vergeving van de zonden en over het doopsel van de kinderen raakt de lezer steeds meer van deze bewering overtuigd. Inderdaad wordt zeer veel nadruk gelegd op de (erf)zonde, de vergeving en de kinderdoop die daarmee samenhangt. Door de kerkvader wordt de stelling geponeerd dat door de doop bij de kleine kinderen de erfzonde wordt weggenomen. Meteen wordt een opmerking gemaakt richting de pelagianen. Zij beweren immers dat deze erfzonde helemaal niet aanwezig is in pasgeborenen. Pelagius laat de erfzonde niet behoren tot het wezen van de mens, maar spreekt over het kwalijke voorbeeld van Adam dat door zijn nakomelingen wordt nagevolgd. Augustinus stelt nadrukkelijk daartegenover: „Het maakt verschil, of zij, die met opzet zondigen, in Adam een voorbeeld hebben, of dat zij, die met zonde geboren worden, in hem een beginpunt hebben.” (55) Volgens hem is er dan ook geen sprake van navolging, maar van overerving.

Wederom is er Augustinus alles aangelegen om zijn standpunt duidelijk te maken en weet hij van geen wijken. Het gaat om de soevereine genadegave van God aan de mens. Pelagius maakt zich, aldus de kerkvader, schuldig aan de reductie van Gods genade tot het louter schenken van de mogelijkheid om het goede te doen. Augustinus staat een radicaler zondebegrip voor en stelt dat de mens sinds de zondeval het goede niet meer kan willen en bereiken op eigen kracht. Augustinus: „Er is dus enkel verzoening doordat de zonden worden kwijtgescholden door de ene genade van de hoogst barmhartige Redder, door het éne offer van de Priester.” (100). De kinderen van de vrouw die door de slang en door begeerte ten gronde werden gericht, worden uit dit bestaan en uit de dood gered door de Zoon van de maagd die geloofde, de Zoon die zonder begeerte werd voortgebracht. Voor zijn dierbare Marcellinus –op wiens verzoek Augustinus zijn geschrift over de straf en vergeving van zonden schrijft– brengt hij zijn punt nogmaals kort en krachtig onder woorden wanneer hij zegt: „Aan de redding en het eeuwige leven kan niemand deel hebben los van het rijk van God en los van de gemeenschap met Christus, de Redder. Daartoe heeft Hij ons door zijn bloed vrijgekocht.” (117)

Aurelius Augustinus, Vier antipelagiaanse geschriften. Vertaling Izak Wisse en Raf Debaene. Uitgeverij Klement | Pelckmans: Zoetermeer 2014. 414 blz. € 47,50.