Er zijn van die figuren in de kerkgeschiedenis die zo uitgesproken zijn dat ze slechts uitgesproken reacties op kunnen roepen. Eén van die figuren is de negentiende-eeuwse denker en dichter Willem Bilderdijk (1756-1831). Vooraanstaand advocaat, uitgesproken aanhanger van het huis van Oranje en vader van het Reveil.
Melancholie
Gedurende zijn gehele leven zou Willem Bilderdijk tegenslag ervaren. Een leven dat al bij zijn geboorte tumultueus verliep. In de nacht van zijn geboorte werden namelijk alle ruiten van het ouderlijk huis vernield. De aristocratie kon de ‘oranjezucht’ van vader Bilderdijk niet waarderen. Willem zou ook niet altijd gewaardeerd worden door de heersende elite, daarvoor waren zijn denkbeelden te uitgesproken. Zijn mening stak Bilderdijk niet onder stoelen of banken, ook al werd hem geen platform geboden om zijn gedachten te ventileren; of het moest zijn in de intieme kring van het privatissimum in zijn huis te Leiden. Daar kwamen getalenteerde studenten samen om naar Bilderdijks historische, letterkundige en theologische voordrachten te luisteren. Aanvankelijk uit nieuwsgierigheid naar deze excentrieke denker, later als volgelingen van hun vereerde leermeester. Vooraanstaande mannen uit de kring van het negentiende-eeuwse Reveil hebben aan zijn voeten gezeten; Isaäc da Costa, Guillaume Groen van Prinsterer en de graven Van Hogendorp. Jonge aristocraten die zich begaven onder het gehoor van de graaf van Teisterbant, zoals Bilderdijk zich pleegde te noemen. Een man vol fantasie, maar ook melancholie. Niet voor niets verschenen er bloemlezingen uit zijn gedichten onder de titel: Leven ach wat zijt gij toch? en Ik reikhals naar het graf. Al vanaf zijn jeugd koesterde Willem een sterk doodsverlangen.
Kleurrijk
Een dergelijk veelzijdig persoon moet ongetwijfeld een origineel denker zijn geweest. Bilderdijks leven en diens gedachten zijn dan ook niet los van elkaar te verstaan. Toch kiest Bert Engelfriet, auteur van De missie van een genie, niet voor een biografische opzet van zijn boek. Het gaat Engelfriet om de ‘spirituele wereld’ van de ‘orangist’ Willem Bilderdijk. Twee afbakeningen die deze publicatie hoogst interessant maken. Het gaat om het gedachtegoed en dan met name het politieke gedachtegoed van Bilderdijk. Een denken dat geheel oranje kleurt. Engelfriet is er echter in geslaagd om Bilderdijks gedachtegoed te plaatsen in het raam van de tijd. Zijn denken wordt geplaatst tegen de achtergrond van de romantiek, de Franse Revolutie en de strijd tussen de patriotten en de prinsgezinden. Van de lezer wordt dan wel de nodige voorkennis verwacht. Voor een eerste kennismaking met Bilderdijk is dit boek dan ook niet aan te raden. Daarvoor wordt er teveel ingegaan op filosofische en theologische kwesties. Het biedt ook te weinig chronologie en biografie om Bilderdijks gedachtegangen te kunnen volgen. Voor verdieping in de intellectueel Bilderdijk is het zeker een aanrader.
Wie enige kennis van het Reveil bezit, wordt geboeid door het feit dat Bilderdijks geluid nog lang heeft geresoneerd. Interessant is een gedicht dat door Engelfriet wordt aangehaald en dat tekenend is voor Bilderdijks denken over het streven van de Franse Revolutie: „Dat is ’t recht der menslijkheid / daar moet elk voor buigen / en wie anders denkt of zeit / ’t Franse moordtuig staat bereid / om hem te overtuigen” Het gelijkheidsstreven van de Verlichting, dat in een geradicaliseerde vorm tijdens de Franse Revolutie aan het licht kwam, wordt hier op uiterst kritische wijze beschreven. Zijn levenlang bleef Bilderdijk daarom strijden tegen het zogenaamde gelijksheids- en vrijheidsdenken van de Franse revolutie. Niet de menselijke autonomie, maar de almacht van God stond voor hem centraal. Niet de zelfstandigheid en individualiteit van de mens, maar de mens in relatie. „Mensen zijn bestemd voor de relatie met God en de medemensen”, zo vat Engelfriet Bilderdijks visie samen. Gedachten die doen denken aan de publicaties van Bilderdijks leerlingen Da Costa en Groen van Prinsterer. In hun –eveneens fel bekritiseerde– geschriften Bezwaren tegen de geest der eeuw (1823) en Ongeloof en Revolutie (1847) zouden ook zij zich kritisch uitlaten over het verlichtingsdenken. Geen kritiekloze navolging, maar wel in de lijn van dit veelzijdige genie.
Bert Engelfriet, De missie van een genie. De spirituele wereld van orangist Willem Bilderdijk, Uitg. Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam 2010. 224 blz. € 21,50, Paperback